Z czego zrobić szampon do włosów, żel pod prysznic, a z czego płyn do kąpieli?

Szampon do włosów robimy z glukozydu decylowego. Żel pod prysznic – glukozydu decylowego. Płyn do mycia lub kąpieli ….. glukozydu decylowego. Ale  …. jeśli wszystko robimy z tego samego, to czym się od siebie różnią? Często od naszych klientów dostajemy pytania czego można użyć jako bazy do zrobienia szamponu do włosów a czego żelu pod prysznic. Są w dużej konsternacji jak słyszą o tym samym składniku. Jeśli więc żel pod prysznic, płyn do kąpieli czy szampon do włosów robi się na tej samej bazie, to w zasadzie czym się od siebie różnią?  

Gdybyśmy udali się do drogerii i przestudiowali dokładnie składy, moglibyśmy się mocno zdziwić, jak wiele szamponów do włosów ma ten sam skład, co żel pod prysznic lub płyn do kąpieli – szczególnie w przypadku tańszych produktów. Różnica polega jedynie na kolorze, zapachu i gęstości.

Generalnie jednak choć baza może być ta sama, każdy dobry produkt powinien być dostrojony do określonych potrzeb. Szampon powinien być zestrojony z potrzebami włosów – mniej detergentów i więcej komponentów ochronnych, kwaśne pH i nastawiony na delikatność oraz łatwe spłukiwanie. Żel pod prysznic powinien kłaść nacisk na skuteczne, ale wciąż łagodne mycie skóry – często nieco więcej substancji myjących, dodatki nawilżające i pH zbliżone do fizjologicznego. W płynie do kąpieli natomiast maksymalizuje się pianę i zapach – stąd wyższe stężenia surfaktantów, mniejszy nacisk na dodatki (choć niektóre nowoczesne formuły starają się dbać też o skórę w kąpieli).

Wszystkie te produkty można z powodzeniem wykonać w domu, zwłaszcza korzystając z bezpiecznych surfaktantów glukozydowych pochodzenia roślinnego. Projektując własne receptury DIY, pamiętaj o zachowaniu równowagi między efektywnością mycia a łagodnością – często mniej znaczy więcej, a dodatek prostych składników jak gliceryna czy odpowiednie pH potrafią znacząco poprawić odczucia ze stosowania.

Elementy formulacji

Szampony, żele pod prysznic i płyny do kąpieli – pełnią podstawową funkcję oczyszczającą. Muszą skutecznie myć, ale także spełniać szereg innych wymagań: dobrze się pienić, łatwo spłukiwać, być łagodne dla skóry/włosów oraz przyjemnie pachnieć. Za te właściwości odpowiada przede wszystkim kompozycja surfaktantów. Surfaktanty obniżają napięcie powierzchniowe wody, tworzą micele otaczające cząstki tłuszczu i brudu, co umożliwia ich spłukanie. Piana wytwarzana przez surfaktanty ma znaczenie głównie psychologiczne i sensoryczne – kojarzy się z czystością – choć nie jest jedynym wyznacznikiem skuteczności mycia.

W kosmetykach używa się czterech głównych typów surfaktantów:

• Anionowe (np. SLS, SLES) – bardzo skuteczne i silnie pieniące, lecz drażniące.
• Amfoteryczne (np. kokamidopropylobetaina) – łagodne i wszechstronne.
• Niejonowe (np. alkilopoliglukozydy) – również łagodne, zazwyczaj mniej się pienią, ale dobrze tolerowane przez skórę.
• Kationowe – używane głównie jako antystatyki i odżywki, nie do mycia.

Szampony, żele i płyny kąpielowe najczęściej zawierają wodę jako główny składnik (nawet 80% i więcej) oraz mieszaninę różnych surfaktantów, by zrównoważyć skuteczność mycia z łagodnością dla skóry czy włosów. W składzie znajdziemy też konserwanty, substancje zapachowe oraz często zagęstniki i regulatory pH. Podstawowa formuła może być więc bardzo zbliżona – w istocie bywa tak, że niektóre firmy kosmetyczne stosują niemal tę samą bazę do szamponu i żelu, zmieniając tylko barwnik, zapach i etykietę. Mimo to, dobrze zaprojektowane receptury różnią się pewnymi proporcjami i dodatkami, dostosowanymi do specyficznych potrzeb włosów lub skóry.

Kluczowe różnice w formulacjach i działaniu

Ilość i stężenie substancji myjących

Zawartość surfaktantów (tzw. materia czynna myjąca) różni się w zależności od produktu. Szampony zazwyczaj mają nieco mniejszą łączną ilość detergentów niż produkty do mycia ciała. Typowy szampon zawiera do 10% aktywnych substancji myjących w masie produktu. Dla porównania, przeciętny żel pod prysznic mieści się w zakresie 7–12% aktywnych detergentów. Różnice wynikają z tego, że: po pierwsze, ciało ma większą powierzchnię do umycia (stąd w żelu może być więcej składników myjących), a po drugie – włosy i skóra głowy są bardziej wrażliwe na przesuszenie, więc w szamponach stężenie detergentów bywa celowo ograniczane dla łagodności.

Skład surfaktantów: W żelach pod prysznic często wystarcza jeden główny detergent (w konwencjonalnych formułach zazwyczaj tani i dobrze pieniący SLES) plus ewentualnie drugi pomocniczy. Szampony natomiast z reguły bazują na kombinacji 2–3 surfaktantów – np. anionowego w niższej dawce, wspomaganego amfoterycznym i/lub niejonowym – aby skutecznie oczyścić włosy, ale zmniejszyć agresywność formulacji. Takie podejście (mieszanie detergentów) pozwala wykorzystać efekt synergii: kilka łagodniejszych substancji może zastąpić jeden silny detergent, co daje porównywalne mycie przy mniejszym ryzyku podrażnień. W efekcie szampon mniej narusza naturalną barierę hydrolipidową skóry głowy i łusek włosa.

Płyny do kąpieli (piany do wanny) mogą zawierać najwięcej tanich detergentów – są projektowane z myślą o rozcieńczaniu w dużej objętości wody, więc wysoka koncentracja jest tu pożądana dla uzyskania obfitej piany. Z tego względu płyn do kąpieli bywa formulowany z dużą dawką intensywnie pieniących środków (nawet agresywnych, jak SLS), co czyni go produktem tańszym w produkcji niż delikatniejszy żel.

Dodatki pielęgnujące i kondycjonujące

Składniki kondycjonujące stanowią kolejną istotną różnicę. Szampon ma nie tylko myć, ale też dbać o włosy – dlatego typowy szampon zawiera przynajmniej jeden składnik odżywczy/filmotwórczy, który zostawia na włosach cieniutką warstwę ochronną. Mogą to być np. polimery kationowe (jak Polyquaternium-10 czy Guar Hydroxypropyltrimonium Chloride) poprawiające rozczesywanie i miękkość włosów, silikony nadające połysk, proteiny (jedwabiu, owsa) wzmacniające strukturę włosa, pantenol (wit. B5) nawilżający i łagodzący skórę itp. Dodatek takich substancji sprawia, że włosy po myciu są mniej splątane, gładsze i mniej podatne na uszkodzenia. W żelach pod prysznic nie stosuje się zwykle odżywek do włosów, bo na skórze dawałyby nieprzyjemne uczucie oblepienia lub śliskości. Zamiast tego, w produktach do ciała często pojawiają się składniki nawilżające i łagodzące dla skóry – np. gliceryna, aloes, alantoina, d-pantenol, oleje roślinne, masła (shea, kakaowe) czy witamina E. Mają one zapobiegać przesuszeniu skóry i wspomagać jej barierę ochronną podczas mycia.

Płyny do kąpieli z reguły są najprostsze pod względem dodatków: ich głównym celem jest piana i zapach. Często zawierają barwniki i większe ilości kompozycji zapachowej (dla umilenia kąpieli), natomiast składników typowo pielęgnacyjnych mogą mieć niewiele albo są one dodane symbolicznie (np. odrobina olejku czy ekstraktu roślinnego dla marketingu). Warto jednak wspomnieć, że niektóre współczesne płyny kąpielowe dodają emolienty (oleje, woski) czy witaminę E, aby zminimalizować wysuszenie skóry w trakcie długiej kąpieli. Mimo to, ich ilości są zwykle niewielkie, aby nie tłumić piany.

Odczyn pH

Odczyn (pH) formulacji wpływa na kompatybilność produktu ze skórą lub włosami. Skóra ma kwaśny płaszcz hydrolipidowy, natomiast włosy i skóra głowy najlepiej czują się w środowisku lekko kwaśnym. Większość nowoczesnych produktów myjących jest więc dostosowana do tych wartości. Szampony do włosów formułuje się przeważnie jako kwaśne lub lekko kwaśne – najczęściej w przedziale pH 5 – 6, ponieważ wyższe pH może rozchylać łuski włosa i podrażniać skórę głowy. Żele pod prysznic także często mają pH zbliżone do fizjologicznego skóry (ok. 5 – 5,5), zwłaszcza produkty do skóry wrażliwej będą trzymać się dolnej granicy. Czasem spotyka się żele o pH neutralnym (ok. 7) lub nawet lekko zasadowe, ale te mogą naruszać barierę skóry, dlatego coraz rzadziej się je stosuje lub wzbogaca wówczas formułę w większą ilość nawilżaczy.

Płyny do kąpieli z kolei nierzadko mają wyższe pH niż szampony i żele. Bywa to efektem ubocznym użytych tanich surfaktantów (np. mydła czy SLS generują zasadowy odczyn) oraz mniejszej potrzeby ochrony skóry – zakłada się, że płyn będzie silnie rozcieńczony w wannie, więc jego pH po rozcieńczeniu mniej szkodzi. Niemniej, dla bezpieczeństwa skóry zaleca się, by nawet płyn do kąpieli po rozpuszczeniu w wodzie dawał roztwór o pH maksymalnie obojętnym. W produktach naturalnych opartych na glukozydach odczyn koncentratu przed regulacją bywa wysoki (glukozydy mają pH 11–12), dlatego pH koryguje się kwasem (np. cytrynowym) do pożądanej wartości końcowej.

Piana i właściwości myjące

Wszystkie trzy typy produktów mają się pienić i myć, jednak charakter piany oraz siła detergencji mogą się różnić. Szampony muszą usuwać tłusty łój i zanieczyszczenia z włosów oraz skóry głowy, ale zbyt agresywne odtłuszczenie jest niewskazane (włosy staną się matowe, szorstkie). Dlatego szampony są projektowane tak, by skutecznie oczyszczać, lecz nie “wyjaławiać” włosów. Dają zwykle obfitą pianę (łatwiej rozprowadzić ją wśród włosów), ale też zawierają komponenty łagodzące efekt mycia (jak wspomniane polimery kationowe czy dodatkowe łagodne surfaktanty).

Żele pod prysznic mają zapewnić uczucie czystej, świeżej skóry – ich siła myjąca może być nieco wyższa, bo ciało (np. plecy, stopy) jest mniej wrażliwe niż włosy. Nadal jednak dobre żele starają się nie naruszać bariery skóry, dlatego często używają łagodniejszych detergentów niż typowy szampon drogeryjny (przykładowo SLES w żelu może być częściowo zastąpiony/amortyzowany przez betainę kokamidopropylową czy surfaktanty z oleju kokosowego). Żele zazwyczaj też się dobrze pienią, choć piana może być bardziej kremowa i mniej trwała niż szamponowa – nie jest to problemem, bo myjemy ciało na bieżąco.

Płyny do kąpieli mają natomiast za zadanie wytworzyć jak najwięcej trwałej piany unoszącej się długo na powierzchni wody. Stąd formuły płynów kąpielowych są nastawione na maksymalizację objętości i stabilności piany. Użyte surfaktanty (np. SLES, SLS lub alkilopoliglukozydy o dłuższych łańcuchach) często dają pianę bardziej trwałą, choć kosztem większej potencjalnej suchości skóry. Ponieważ jednak w kąpieli całe ciało jest zanurzone przez dłuższy czas, producenci niekiedy dodają humektanty (glicerynę, sorbitol) dla ochrony skóry i poprawy stabilności piany – wilgotna piana wolniej pęka. Generalnie jednak płyn kąpielowy zastosowany bezpośrednio na skórę (nierozcieńczony) mógłby ją mocno przesuszyć, dlatego stosujemy go wyłącznie po rozcieńczeniu w wannie.

Konsystencja i sposób użycia

Z pozoru mało istotna, lepkość produktu wpływa na wygodę użycia. Szampon powinien być na tyle gęsty, by nie spływał z dłoni i mokrych włosów zbyt szybko, ale też niezbyt gęsty, aby dał się łatwo rozprowadzić na skórze głowy. Żel pod prysznic często bywa dość gęsty i żelowy – tak, żeby dobrze trzymał się na dłoni lub myjce i nie przeciekał przez palce podczas mycia ciała. Dla odmiany, płyn do kąpieli może być rzadszy (mniej lepki), ponieważ zazwyczaj wlewamy go prosto pod strumień wody z kranu. Bardziej płynna konsystencja ułatwia wymieszanie koncentratu z wodą w wannie. W praktyce lepkość reguluje się głównie poprzez dodatek zagęstników (np. soli kuchennej w przypadku produktów opartych na anionowych siarczanach, lub polimerowych zagęstników typu guma ksantanowa, celulozowa czy akrylanowa w przypadku łagodniejszych surfaktantów).

Ciekawostką jest, że receptury bazy myjącej dla żelu, mydła w płynie, a nawet szamponu czy płynu kąpielowego mogą być bardzo podobne – to lepkość bywa parametrem wyróżniającym. Ale w profesjonalnych szamponach często stosuje się droższe i bardziej wyszukane składniki niż w prostych żelach do mycia ciała, co przekłada się na odmienną jakość odczuwalną dla użytkownika (np. szampon da jedwabistość włosom, a żel pozostawi „skrzypiąco” czystą skórę).

Produkty 2w1 – czy jeden produkt może zastąpić dwa?

Z punktu widzenia formulacji, możliwe jest stworzenie produktu wielofunkcyjnego, który posłuży zarówno jako szampon do włosów, jak i żel do mycia ciała. Takie wyroby występują na rynku pod nazwą “Hair & Body Wash” lub potocznie 2w1. Są szczególnie popularne w hotelach (wygoda i uniwersalność) oraz w kosmetykach dla mężczyzn czy dzieci. Jak osiągnąć kompromis? Receptura szampono-żelu musi być przede wszystkim łagodna – zawierać umiarkowane ilości delikatnych surfaktantów, by nadawała się do mycia całego ciała od stóp do głów. Zwykle zawiera nieco mniej detergentów niż typowy żel, a więcej składników pielęgnujących (ale w mniejszej ilości niż typowy odżywczy szampon), aby nie przesuszać skóry, a zarazem nie obciążać włosów. W praktyce często jest to żel pod prysznic wzbogacony o odrobinę składników kondycjonujących włosy.

Na etykiecie 2w1 znajdziemy np. trochę polimeru kationowego czy lekkiego silikonu – na tyle mało, by nie zostawiał osadu na skórze, ale wystarczająco, by poprawić stan włosów w porównaniu do czystego żelu. Odczyn pH takiego produktu z reguły ustawia się około 5,5 (bezpieczny dla skóry, akceptowalny dla włosów). Czy warto używać 2w1? Zaletą jest wygoda (jeden produkt zamiast dwóch) i mniejszy bagaż w podróży. Jednak produkt 2w1 to pewien kompromis – o ile sprawdzi się dla osób o krótkich, niewymagających włosach i normalnej skórze, o tyle przy długich czy zniszczonych włosach wciąż potrzebna może być osobna odżywka.

Wielofunkcyjny preparat nigdy nie zastąpi w pełni specjalistycznego szamponu leczniczego czy wysoko odżywczego kosmetyku do włosów. Mimo wszystko, prawidłowo sformułowany hair & body wash jest bezpieczny w codziennym użyciu – lepiej sięgnąć po taki produkt, niż np. myć włosy zwykłym mydłem lub odwrotnie, ciało silnym szamponem przeciwłupieżowym. Jednorazowe zamienne użycie żelu jako szamponu (lub vice versa) nie zrobi krzywdy, ale na dłuższą metę możemy zauważyć efekty uboczne (skóra ciała bardziej sucha od szamponu, włosy bardziej szorstkie od żelu).