Tonkowiec wonny, fasola tonka (Dipteryx odorata), absolut

Opis

Olejek tonka, to naturalny absolut otrzymywany z nasion tonkowca wonnego (Dipteryx odorata), dużego drzewa z rodziny bobowatych (Fabaceae) rosnącego w lasach Ameryki Południowej (m.in. Brazylia, Wenezuela, Gujana). Surowcem są fasole tonka, ciemnobrązowe, pomarszczone nasiona o silnym aromacie, ukryte wewnątrz owoców drzewa. Nasiona po zbiorze są tradycyjnie suszone (często macerowane wcześniej w alkoholu), aby na ich powierzchni skrystalizowała pachnąca kumaryna.

Olejek tonka charakteryzuje się niezwykle bogatym, słodko-korzennym aromatem. Jego woń jest opisywana jako ciepła, balsamiczna, z wyraźnymi tonami wanilii, karmelu, migdałów i siana. W tle wyczuć można akcenty przypominające świeże siano, tytoń i pralinę (karmelizowane orzechy) oraz subtelną pikantną nutę podobną do cynamonu. Dzięki tej złożoności zapach tonki należy do tzw. nut gourmand (jadalnych) i balsamicznych – jest słodki, „jadalny” w odbiorze, a jednocześnie ziołowo-korzenny. Absolut ten jest nutą bazy o znakomitej trwałości i silnym działaniu utrwalającym kompozycje zapachowe. Na blotterze zapach tonki utrzymuje się wiele godzin, wprowadzając do perfum głębię i aksamitną słodycz.

Głównym składnikiem czynnym absolutu jest kumaryna – naturalny związek organiczny z grupy laktonów, odpowiedzialny za charakterystyczny aromat. Stężenie kumaryny w absolutach z tonki jest bardzo wysokie, sięga zwykle ok. 50–70%. Oprócz kumaryny obecne są jej pochodne, m.in. dihydrokumaryna (1–2%) oraz umbelliferon (7-hydroksykumaryna), a także niewielkie ilości innych związków aromatycznych. Absolut zawiera też komponenty nieulotne: żywice, woski i kwasy tłuszczowe pochodzące z nasion. Te cięższe składniki nadają mu gęstą konsystencję i dodatkowe tło zapachowe.

Tonkowiec wonny to okazałe tropikalne drzewo osiągające 25–30 m wysokości, o gęstej koronie. Wewnątrz każdego owocu znajduje się pojedyncze nasiono (fasola tonka), choć nie wszystkie owoce je zawierają – zdolność wytwarzania nasion zależy od dojrzałości drzewa. Świeże owoce tonkowca są oleiste w dotyku i wydzielają przyjemny aromat. Po dojrzeniu opadają, a ich nasiona są zbierane i suszone. Nazwa „tonka” wywodzi się z języków rdzennych mieszkańców Ameryki Południowej i przylgnęła zarówno do drzewa, jak i jego nasion. W handlu nasiona te bywają też nazywane „fasolą tonka” lub „kamforą tonka” (ze względu na krystalizującą na nich kumarynę przypominającą osad kamfory).

Dlaczego go lubimy?

Słodko-karmelowa, a zarazem lekko ziołowa woń olejku tonka budzi pozytywne skojarzenia – wiele osób opisuje ją jako kojącą, otulającą i zmysłową. Dodany do kompozycji zapachowych, zaokrągla i ociepla ostre nuty, nadaje im słodyczy, ale ich nie przytłacza. W perfumach cenimy tonkę za to, że wydłuża trwałość zapachu (działa jak naturalny fiksatyw) oraz wnosi aksamitny, waniliowo-balsamiczny akord, który wzbogaca zarówno kompozycje orientalne i gourmand, jak i klasyczne bukiety kwiatowe czy szyprowe. Absolut ten bywa nazywany „sekretnym składnikiem” nadającym perfumom głębię i niepowtarzalny charakter. Już niewielka jego ilość potrafi zmienić prostą mieszankę olejków w wyszukany, ciepły aromat.

Ciepła, słodka woń olejku działa uspokajająco i kojąco. W aromaterapii uchodzi za aromat odprężający, poprawiający nastrój i dający poczucie przytulności. Inhalowanie zapachu tonki (np. z kominka zapachowego lub świecy) potrafi rozładować napięcie nerwowe i wprowadzić atmosferę relaksu.

Absolut tonki znajduje zastosowanie w perfumiarstwie, kosmetyce, mydlarstwie, a nawet przy produkcji świec i produktów wellbeing. Dzięki temu jeden surowiec może posłużyć do wielu celów: od stworzenia niszowych perfum naturalnych, przez nadanie niepowtarzalnego zapachu balsamowi do ciała czy mydłu glicerynowemu, aż po aromatyzowanie domowego potpourri. Tonka jest esencją natury o luksusowym aromacie – pozwala uniknąć sztucznych, chemicznych aromatów wanilinowych, dostarczając autentycznej słodyczy prosto z tropikalnego lasu.

Dla kogo, do czego?

Perfumy i zapachy

Absolut tonka sprawdza się jako nuta bazowa w perfumach damskich i męskich – szczególnie w kompozycjach orientalnych, ambrowych, fougère i gourmand. Jest wręcz niezbędny do klasycznej struktury fougère (paprociowej), gdzie tworzy charakterystyczny akord z lawendą i mchem dębowym. Tonka posiada zdolność wiązania kompozycji – nawet śladowa ilość absolutu „domyka” zapach, nadaje mu pełnię i aksamit. To składnik dla tych, którzy chcą nadać perfumom naturalną słodycz przypominającą wanilię, ale o bardziej złożonym, wytrawnym charakterze (z nutą siana, tytoniu). Wreszcie, tonka pomaga utrwalić ulotne nuty – np. cytrusowe czy kwiatowe – przedłużając ich projekcję na skórze.

Kosmetyki DIY

Osoby tworzące ręcznie robione kosmetyki polubią absolut tonka jako naturalny komponent zapachowy o właściwościach aromaterapeutycznych. Już kilka kropel dodanych do kosmetyku nadaje mu przyjemny, kojący aromat waniliowo-migdałowy. W odróżnieniu od syntetycznej waniliny, absolut tonka wnosi bogatszy bukiet zapachowy i dodatkowe korzyści (np. działanie relaksujące). Tonka może być użyta m.in. w: balsamach do ciała (dla nadania zmysłowego aromatu i odprężenia przy aplikacji), masażerach i olejkach do masażu (wprowadzając element aromaterapii odprężającej), mydłach glicerynowych i syndetach (gdzie nadaje ciepły, otulający zapach pianie), a nawet w naturalnych dezodorantach czy perfumowanych świecach do aromatyzacji pomieszczeń. W przypadku DIY absolut tonka to stosunkowo prosty w użyciu sposób na uzyskanie profesjonalnego efektu zapachowego we własnych wyrobach.

Aromaterapia

Choć absolut nie jest typowym olejkiem eterycznym destylowanym parą, znalazł niszowe zastosowanie w aromaterapii. Ze względu na aromat, bywa stosowany jako „olejek radości” – mający łagodzić stany przygnębienia i niepokoju poprzez przyjemne skojarzenia zapachowe. W tradycji ludowej tonka uchodzi za talizman szczęścia – jej nasiona noszono przy sobie, by przynosiły powodzenie, palono jako kadzidło dla odpędzenia smutku i złości. Współcześnie osoby dbające o holistyczne samopoczucie sięgają po absolut tonka, by tworzyć wokół siebie aurę spokoju i komfortu. Dodają go do świec sojowych używanych przy jodze lub kąpieli, do kominków zapachowych jako alternatywę dla olejków, a nawet do saszetek zapachowych w sypialni dla lepszego snu. Tonka ma zapach lubiany przez większość ludzi (słodki, przypominający wypieki), więc świetnie sprawdza się w produktach wellness, które mają sprawiać przyjemność zmysłom.

Właściwości

Aromaterapeutyczne

W nowoczesnej aromaterapii absolut tonka jest ceniony głównie za wpływ na układ nerwowy. Zapach kumaryny działa łagodnie uspokajająco, przeciwlękowo i nasennie – w literaturze opisuje się kumarynę jako substancję o działaniu sedatywnym i hipotensyjnym (obniżającym ciśnienie), co przekłada się na efekt relaksacji. W praktyce inhalacja tonki przed snem może ułatwiać zasypianie, zmniejszać napięcie nerwowe i niepokój. Tonka działa lekko przeciwdepresyjnie – jej przyjemny, „pogodny” aromat podnosi na duchu przy stanach przygnębienia czy stresie. W mieszaninach olejków bywa polecana przy bólu napięciowym głowy lub mięśni (dzięki pośredniemu działaniu rozluźniającemu). Tonka wykazuje pewne działanie przeciwbólowe – w aromaterapii uznawana jest za łagodny analgetyk pomocny np. przy bólach mięśniowych czy menstruacyjnych. W źródłach francuskich wymienia się również właściwości antyseptyczne absolutu tonka, choć na tle innych olejków jego działanie przeciwdrobnoustrojowe jest raczej słabsze (kumaryna hamuje rozwój niektórych bakterii i grzybów, ale nie jest tak silna jak np. fenole). Absolut tonki zawiera także śladowe ilości przeciwutleniaczy (flawonoidy, kwasy fenolowe). Wykazuje działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne po zastosowaniu na skórę.

Właściwości kosmetyczne

Zawarte w olejku tonka związki wykazują słabe działanie przeciwutleniające, co może pomagać neutralizować wolne rodniki w skórze. Tradycyjnie olej z nasion tonki był stosowany na podrażnienia skóry i drobne rany – np. w Amazonii wywarem z nasion płukano jamę ustną przy owrzodzeniach. Można zatem przypuszczać, że tonka ma łagodne właściwości gojące i ściągające. W brazylijskim zielarstwie olej z tonki wcierano w skórę głowy celem wzmocnienia włosów i pobudzenia ich wzrostu. Odpowiada za to połączenie działania poprawiającego krążenie oraz antyseptycznego.

Zastosowanie (przykłady)

Perfumy

Absolut tonka jest wysoko ceniony w perfumiarstwie. Używa się go oszczędnie, ale z dużym efektem. Typowe stężenia w kompozycjach perfum to 0,5–2% całej formuły zapachowej. W perfumach naturalnych często stanowi bazę w połączeniu z innymi żywicznymi składnikami (benzoes, labdanum) lub wanilią, tworząc fundament kompozycji. W klasycznej piramidzie zapachowej tonka pojawia się w nutach bazy i utrzymuje na skórze przez kilkanaście godzin.

Ze względu na intensywność aromatu i wysoką zawartość kumaryny zaleca się dodawać absolut tonka w małych porcjach, kropla po kropli, testując zapach. Już 1–2 krople potrafią zdominować kompozycję, więc dozujemy go z umiarem. W przypadku perfum na bazie alkoholu, absolut tonka należy wcześniej rozcieńczyć. Gotowe perfumy z dodatkiem tonki warto poddać maceracji (kilka tygodni leżakowania), a następnie schłodzić i przefiltrować. Po tych zabiegach zapach pięknie się integruje i pozostaje stabilny.

Aromaterapia

Tonka nie jest klasycznym olejkiem eterycznym, ale jej absolut można z powodzeniem stosować do celów aromaterapeutycznych, pamiętając o rozcieńczeniu. Najprostszą metodą jest inhalacja/dyfuzja – dodaj 1–2 krople absolutu (najlepiej uprzednio rozcieńczonego w odrobinie alkoholu lub olejku bazowego) do dyfuzora ultradźwiękowego lub kominka zapachowego, w połączeniu z wodą i innymi olejkami. Zapach szybko wypełni pomieszczenie ciepłą, relaksującą wonią. Taka aromatyzacja sprawdza się wieczorem przed snem lub podczas stresujących dni dla uspokojenia atmosfery.

Tonka łączy się dobrze z olejkami lawendowym, pomarańczowym, sandałowym czy kadzidłowym w mieszankach antystresowych – np. 1 kropla absolutu tonka + 3 krople lawendy + 2 krople olejku pomarańczowego w dyfuzorze dla odprężenia.

Można przygotować uspokajającą mieszankę do masażu lub kąpieli – absolut tonka trzeba jednak mocno rozcieńczyć. Zalecane stężenie to maks. 0,5–1% w oleju bazowym. Przykład: do łyżki (15 ml) oleju migdałowego dodać 1–2 krople absolutu tonka (uprzednio rozpuszczonego w łyżeczce oleju, by dobrze się wymieszał). Takim olejkiem można wykonać masaż karku i skroni na odprężenie lub wetrzeć go w skórę przed snem. Podobnie, kilka kropli takiego olejku można dodać do ciepłej kąpieli – zapach uniesie się z parą wodną, relaksując ciało i umysł (dobrze rozprowadzić olejek w wodzie, np. mieszając z emulsją mleka lub solą, by nie pływał na powierzchni).

Kosmetyki pielęgnacyjne

Olejek tonka w kosmetykach pełni głównie rolę naturalnej substancji zapachowej i ewentualnie pomocniczego antyoksydantu. Można go dodawać do kremów, balsamów, maseł czy olejków do ciała, aby nadać im delikatny, słodki aromat, który uprzyjemnia stosowanie. Ze względu na kolor absolutu, warto ograniczać stężenia, by nie zabarwić kosmetyku – zazwyczaj wystarcza 0,1–0,5% (czyli 1–5 kropli na 100 g produktu). Dla bezpieczeństwa i zgodności z przepisami europejskimi, stężenie kumaryny w finalnym kosmetyku nie powinno przekraczać określonych limitów (np. 0,01% w produktach niespłukiwanych.

Olejek najlepiej rozproszyć wcześniej w niewielkiej ilości oleju bazowego lub solubilizatora. Na przykład, przy robieniu kremu, absolut rozpuść w fazie olejowej (po lekkim podgrzaniu, by stał się płynny) albo wymieszaj z odrobiną alkoholu kosmetycznego i dodaj na koniec fazy chłodzącej.

Mydła

W mydłach tonka może być zastosowana jako komponent zapachowy zamiast lub obok olejków eterycznych. W mydle potasowym czy sodowym (CP/HP) należy jednak pamiętać, że wysoka alkaliczność może częściowo zhydrolizować kumarynę – dlatego zapach tonki w mydle może stać się nieco słabszy lub inny po przeprowadzeniu procesu zmydlania. Lepiej sprawdza się dodawanie absolutu do już wystudzonej masy mydlanej (przy CP tuż przed wlaniem w formy, przy HP po zakończeniu gotowania), aby zminimalizować straty zapachu.

Dozowanie w mydle: orientacyjnie 15–30 g absolutu na 1 kg masy mydlanej da wyraźny zapach, ale często stosuje się mieszanki z olejkami (np. tonka + pomarańcza + cynamon).

Świece

W świecach zapachowych absolut tonka jest znakomitym składnikiem. Dodaje słodyczy i głębi aromatu. Można go dodawać do roztopionego wosku sojowego, pszczelego czy parafinowego tuż przed zalaniem świec.

Dawkowanie w świecach: zazwyczaj do 5–10% łącznej mieszanki zapachowej; np. jeśli do 1 kg wosku planujemy dodać 50 ml kompozycji zapachowej, to z tego 5–10 ml może stanowić absolut tonka (reszta to inne olejki lub esencje). W świecach i dyfuzorach do pomieszczeń nie musimy się martwić restrykcyjnymi limitami jak w kosmetykach, choć bardzo wysokie stężenia mogą powodować osadzanie się kryształków kumaryny na dnie naczynia. Zawsze lepiej absolut rozmieszać z odrobiną rozpuszczalnika dla klarowności.

Zalecenia formulacyjne

Łączenie z innymi składnikami

Absolut tonka jest niezwykle wdzięcznym partnerem w kompozycjach zapachowych. Doskonale harmonizuje z wieloma olejkami eterycznymi i innymi absolutami. Tworzy udane połączenia z nutami:

• Kwiatowymi: jaśmin, róża, ylang-ylang, neroli, tuberoza – tonka podkreśla ich słodycz i nadaje kremowej głębi.
• Drzewnymi i balsamicznymi: drzewo sandałowe, cedr, gwajak, amyris, benzoes – wspólnie tworzą ciepłe, żywiczne bazy. Tonka wygładza ostre krawędzie i dodaje „ciała”.
• Ziołowymi: lawenda, szałwia muszkatołowa, rumianek – kumarynowy aromat tonki idealnie komponuje się z zielono-ziołowymi tonami, co wykorzystuje się w fougère (lawenda + tonka + mech dębowy).
• Cytrusowymi: pomarańcza słodka, mandarynka, bergamotka, limetka – słodycz tonki łączy się z owocową świeżością, nadając cytrusom trwałości i efektu „kandyzowania”.
• Korzennymi: cynamon, goździk, gałka muszkatołowa, kardamon – tonka łagodzi ich ostrość, dodając gładkiej słodyczy jak w wypiekach świątecznych.
• Słodkimi/gourmand: wanilia absolut, kakao, kawa, miód, kokos – tu tonka jest w swoim żywiole, wzmacnia „jadalne” wrażenia i działa jako pomost między nutami spożywczymi a perfumeryjnymi. Np. tonka + wanilia daje cudownie bogaty, kremowy akord (często wykorzystywane razem dla uzyskania nuty przypominającej słodki kokos).
• Żywiczne i ziemiste: paczula, wetyweria, olibanum (kadzidło), opoponaks – tonka dodaje im słodkiego tła, dzięki czemu mieszanka staje się bardziej aksamitna i przystępna.
• Tytoniowe i skórzane: absolut tytoniu, akordy skórzane, wetyweria – kumaryna ma nuty przypominające świeży tytoń i suszone siano, więc świetnie pasuje do kompozycji typu „tabaka” nadając im autentyczności i ciepła.

Toksykologia i bezpieczeństwo

Kumaryna nadaje tonce cudowny zapach, jest też źródłem potencjalnych zagrożeń. Spożyta w nadmiarze może uszkadzać wątrobę i serce, a w badaniach na zwierzętach wykazano, że wywołuje zmiany nowotworowe. Z tego powodu w wielu krajach zakazano stosowania tonki jako dodatku spożywczego – np. w USA żywność zawierająca tonkę jest uznana za „skażoną” i niedopuszczona do obrotu. Dawka toksyczna kumaryny jest jednak relatywnie wysoka, dlatego problemem może być raczej toksyczność przewlekła. Regularne przyjmowanie mniejszych dawek może prowadzić do kumulacji uszkodzeń wątroby. Przy aplikacji na skórę głównym ryzykiem jest działanie uczulające kumaryny. Kumaryna zaliczana jest do alergenów zapachowych. Uczulenie na kumarynę występuje rzadko, ale jest możliwe, zwłaszcza u osób już wrażliwych na np. cynamon czy inne zapachy. W przypadku przedawkowania lub nadwrażliwości, kontakt z tonką może skutkować bólami głowy, nudnościami, zawrotami głowy. Podobnie jak przy ekspozycji na nadmierne ilości innych zapachów (tzw. efekt odorantowy).

Absolut tonka jest bezpieczny do użytku zewnętrznego, pod warunkiem zachowania małych dawek i zdrowego rozsądku. Kluczowe jest rozcieńczanie i unikanie długotrwałej, codziennej ekspozycji na duże ilości kumaryny. W aromaterapii używamy go sporadycznie, dla przyjemności i relaksu, a nie non-stop. W kosmetykach pilnujemy limitów. Dzięki temu można cieszyć się cudownym aromatem tonki bez narażania zdrowia.

Przeciwwskazania

• Ciąża i karmienie piersią: Nie zaleca się stosowania absolutu tonka u kobiet w ciąży ani u matek karmiących. Brak danych co do bezpieczeństwa, a biorąc pod uwagę możliwość przenikania kumaryny i jej potencjalną toksyczność, lepiej dmuchać na zimne. Ciężarne powinny unikać zarówno kosmetyków z wysokim stężeniem tonki, jak i inhalacji koncentratu – ewentualnie mogą używać bardzo delikatnie perfumowanych produktów.
• Niemowlęta i małe dzieci: Ze względu na wrażliwość skóry i układu oddechowego u dzieci, nie stosujemy tonki w produktach dla maluchów (poniżej 2–3 roku życia). Dotyczy to zarówno smarowania (żadnych balsamów z tonką dla niemowląt), jak i intensywnego aromatyzowania otoczenia. Istnieją bezpieczniejsze olejki do uspokojenia dziecka (lawenda w bardzo małej dawce).
• Choroby wątroby: Osoby z chorobami wątroby (zapalenie, marskość, stłuszczenie) powinny unikać kontaktu z kumaryną. Nawet przez skórę pewna ilość się wchłania, co mogłoby obciążyć już osłabioną wątrobę. W ich przypadku lepiej zrezygnować z kosmetyków zawierających tonkę lub przynajmniej nie stosować ich na duże partie ciała często.
• Alergie i nadwrażliwość: Stwierdzona alergia na kumarynę lub inne składniki tonki. Osoby, u których wystąpiła reakcja alergiczna na perfumy zawierające tonkę, powinny unikać ponownego kontaktu. Również jeśli ktoś ma uczulenie na kumarynę lub reaguje na zapach siana, spokrewnionych roślin powinien być ostrożny.
• Stosowanie wewnętrzne: Kategorycznie nie wolno przyjmować absolutu tonka doustnie ani dodawać go do potraw/napojów jako aromatu spożywczego. Nawet jeśli gdzieś przeczytasz o przepisach kulinarnych z tonką, pamiętaj, że używa się do tego całych nasion w kontrolowanych ilościach, a nie skoncentrowanego absolutu! Spożycie nawet 1 ml absolutu mogłoby spowodować ostre zatrucie kumaryną (nudności, wymioty, uszkodzenie wątroby).
• Skóra uszkodzona lub chorobowo zmieniona: Nie aplikujemy kosmetyków z tonką na otwarte rany, owrzodzenia, wypryski czy aktywne zmiany dermatologiczne. Kumaryna i inne substancje mogą wniknąć wtedy szybciej do krwi i wywołać podrażnienie. Najpierw leczymy skórę, potem ewentualnie używamy pachnących kosmetyków